Ze is superpopulair bij schoolkinderen in Amerika en Duitsland. Ze verkocht meer dan honderdduizend boeken. Haar boek wordt in Duitse steden net over de grens, tot aan Hamburg op scholen gelezen en besproken. Het Joodse onderduikmeisje dat de oorlog overleeft, in Usselo. Dankzij aannemer Hannink en de boerenfamilie Oosterveld. Ze wonen vlak bij elkaar.

Als Hannink de hulp van Johan Oosterveld inroept zegt hij als vanzelfsprekend ‘ja’. Annie en haar zus Sini zitten bijna drie jaar op een kamertje waardoor ze na de oorlog bijna niet meer kon lopen. Dat is helemaal hersteld en nog altijd is de energieke 86-jarige Johanna vol vuur. Ze wil precies dit   vertellen: ‘respecteer de ander, laat iemand zijn wie hij is, dan doe je al heel veel’.

Toch werd haar overlevingsverhaal, vergelijkbaar met dat van Anne Frank, in Nederland al jarenlang niet meer uitgegeven.

Haar herinneringen uit de oorlog schreef ze in eerste instantie alleen op voor haar dochter Kathy en July.

‘Johan Oosterveld, mijn onderduikheld heeft mijn leven twee keer gered. Eén keer in de oorlog, en de tweede keer toen mijn man overleed en ik voor mijn hele jonge dochters mijn overlevingsverhaal opschreef’ zegt Johanna Reiss, Annie de Leeuw was haar Joodse meisjesnaam.

Johanna gaat dieper in op haar herinneringen tijdens de oorlog in het Overijsselse plaatsje. “Om hier aan te komen, achter op de fiets bij iemand die ik nog nooit had gezien, was raar. Het was griezelig. Ik wist niet wat ik moest verwachten”, legt ze uit.  

In 1972 werd het boek gepubliceerd onder de Engelse titel: The upstairs room. In 1974 vertaalde Bob van den Uyl het verhaal in het Nederlands: De Schuilplaats. In Duitsland bestaat het boek sinds 1978 en heet het Und im Fenster der Himmel.

Johanna Reiss was 9 jaar toen zij met een nieuw koffertje (‘wat aardig van Rachel dat ik het nieuwe koffertje mee mag!’) met de bus naar Enschede moest. (‘was ik al eens eerder met de bus geweest? Ik keek naar het kaartje, wat zaten er veel gaatjes in!’) Uitstappen in Usselo mag niet, dat zou teveel opvallen, zo’n klein ding.

Ze mag dan nog een kind zijn, met een controle van Duitse soldaten gaat ze moedig en slim om: ‘Nee, die meisjeskleren in de tas zijn voor mijn tante’. Ze rijdt door naar Enschede, waar dochter Hannink, ook maar 13 jaar ofzo, haar met de fiets oppikt.

Zo gaat de jonge Annie, bij een onbekende achterop, naar een onbekende bestemming. Bij de familie Hannink in Usselo blijkt het toch te gevaarlijk. Precies op nieuwjaarsdag, 1943 worden Annie en haar zus Sini de Leeuw naar een ander huis gebracht, een stukje verderop. Nadat ze twee dagen in een hol onder de grond moesten blijven. Ze houdt er een traumatische herinnering aan over. Bij de familie Oosterveld worden ze hartelijk ontvangen. ‘Natuurlijk helpen we de twee meisjes’ zegt Johan. Hij, zijn vrouw Dientje en Opoe wonen aan de Boekeloseweg, nummer 90. Het is maar voor even, zeggen ze. ‘Even’ werd 2 jaar en 7 maanden op een kamertje. Annie krijgt er kromme benen van. Sini dwingt haar om heen en weer te lopen, én om elke dag taal- en rekenles te volgen. ‘Bah!’ ‘V-e-r-v-e-l-e-n-d’

Johanna schrijft haar verhaal onbevangen op. Ze kan feilloos de gedachten van de jonge Annie oproepen. ‘Ik zo’n idee dat ik een soort Peter Pan ben, altijd kind ben gebleven. Ik vind het makkelijk. Ik ben blij dat het boek weer uit is. Ik vind het belangrijk dat kinderen het boek kunnen lezen. Zonder haat. Haat is makkelijker door te geven aan de volgende generatie.’

Johan, Dientje en opoe Oosterveld zijn lief en hartelijk, maar het is niet eenvoudig om zo stil te zijn. Ook omdat ze pas later in de oorlog in een verzetskrant leest wat er werkelijk gebeurt in de ‘werkkampen’. De 10-jarige probeert ondertussen met de realiteit om te gaan. Als de Duitsers besluiten om in het huis van de Oostervelds kwartier te maken wordt het echt spannend. In het hoofd van Annie gebeurt van alles, want wat nou als ze gewoon naar beneden loopt, mensen groet en doet of er niets aan de hand is? Dat kan toch ook? Het gaat maar net goed.

Ook tijdens een razzia in Usselo, waar tien Joodse onderduikers ontdekt worden, ook haar leeftijdsgenootje Minni, en weggevoerd. Het is een dramatische gebeurtenis, die razzia. Sini en Anne proppen zich in De Schuilplaats die Johan voor hen timmerde. De kast gaat wel open, handen rommelen in de kast maar de bajonet-controle blijft uit. Dan gaan de laarzen de trap weer af, een tijdje later komen er klompen voor terug.

Inmiddels is Johanna al ver in de tachtig. Niet dat je het ziet. Ze gaat op pad voor lezingen, gesprekken, doet facetime-ontmoetingen en stapt een paar keer per jaar in het vliegtuig naar Europa. Gerrit ter Horst woont nog altijd in Usselo, verzorgt de graven van de Oostervelds en ontving busladingen vol schoolkinderen om Annie’s verhaal uit de doeken te doen. Zijn herinnering aan de eerste ontmoeting met Annie is levendig. Hij wil graag een foto. Want die heeft hij niet. Van de eerste ontmoeting met haar, op precies die plek.

Gerrit vindt Annie’s verhaal ontzettend belangrijk. ‘Mens’n hoev’n niet veel te zegg’n, aj maar de waarheid vertelt, dat is genoeg gezegd’. Johanna’s verhaal is van grote historische waarde. Vindt ook uitgever Abels. Heel Nederland moet dit boek -opnieuw- lezen. De eerste druk van het boek was 46 jaar geleden. In mei is er een heruitgave: 2000 exemplaren. Juist in deze tijd waarin het gedachtengoed van populistische personen als Trump en Erdogan wierig teelt.

Het is daarom niet voor niets dat de Johanna Reiss Award in het leven geroepen is. Het is nu ook werkelijk een feit omdat de burgemeester van Enschede het omarmd heeft en er ook werkelijk fondsen gestort zijn om eens per twee jaar een jonge burger te belonen voor zivilcourage. Burgermoed. Iemand die uit rechtvaardigheidsgevoel in durft te gaan tegen autoriteit en regels. Zoals Johanna Reiss, al ver in de tachtig, onverminderd in New York demonstreert tegen Trumpism (Trumpism is niet Normaal) en op pad gaat.

De nog kwieke tachtigjarige waarschuwt in haar lezingen, die zij overal in goede samenwerking met haar Duitse vriendin Sixtina Harris organiseert, schoolkinderen en  jonge studenten.Ze drukt hen op het hart om nooit andere mensen af te wijzen.

Sixtina Harris is voormalig lerares, samen hebben ze zelfs een compleet lespakket samengesteld. Op basis van Johanna’s herinneringen aan de oorlog.

Hoe groot de impact is van haar verhaal, maakt Sixtina duidelijk. “In één van mijn klassen zat een jongen uit een zeer rechtse familie. Een hele aardige jongen die ik, net als zijn klasgenootjes, vertelde het boek te kopen. Een aantal dagen later staat hij aan mijn bureau: “Mijn vader vertelde mij het boek niet kopen, want het verhaal over de joden is sowieso niet waar”, zegt Sixtina. Ze drukt hem op het hart zelf een oordeel te vellen over de situatie na het lezen van het boek. Na het lezen van het boek en een bezoek aan Winterswijk is hij overtuigd: “Nee, ik geloof niet dat het waar is. Ik weet het”, laat hij Sixtina weten.

Johanna’s verhaal is juist nu misschien wel belangrijker dan ooit. Ze schreef het boek in de jaren zeventig. Jarenlang was het boek uitverkocht, uitgegeven werd het ook niet meer.

Tot Paul Abels, één van de uitgevers van AdfH in Enschede, met de Johanna Reiss foundation in contact kwam.

Wilde hij het opnieuw uitgeven?

Toen Abels de energie van Reiss ervoer, was hij om. Het verhaal van het Joodse onderduikmeisje in Usselo mag niet vergeten worden.

Verbazing, ontgoocheling, verdriet, humor en ontroering in alledaagse en bijzondere belevenissen, het boek heeft niets aan zeggingskracht verloren.

In OverUIT de Kunst ga ik met Johanna in gesprek, daar waar haar boek in feite is ontstaan: Usselo. Johanna vertelt waarom haar verhaal juist in deze tijd belangrijk is, en sprak met Gerrit, zoon van de bakker, even oud als Anne. Ze ontmoette hem de dag dat het oostelijk deel van Nederland bevrijd werd. Gerrit had evenwel niet veel oog voor Annie, de bakkerij was vanuit de lucht beschoten en lag in puin. Er waren vier doden. Nu halen ze samen herinneringen op.

Niet alleen werd Johanna Reiss tot haar grote verrassing geridderd (waarbij ze uitblonk in haar nuchterheid), ook verscheen donderdag de hernieuwde uitgave. Er zijn een aantal toevoegingen gedaan. Annie schreef een voorwoord waarin ze nog maar eens duidelijk maakt waarom juist nu haar verhaal zo belangrijk is. Ook Gerrit en Sixtina voegden een stukje van hun visie toe.

“Wees niet bang voor dit boek omdat het een oorlogsverhaal is. Je wordt er niet somber van. Dat beloof ik je”, zo begint ze.

Er staan foto’s in van Annie als kind, maar ook van de andere personen uit ‘De Schuilplaats’.

De middag was extra speciaal, want tegelijkertijd werd er een heuse award geïntroduceerd. De Johanna Reiss Award voor civil courage. De onderscheiding is speciaal voor moedige, jonge mensen en zal in 2019 voor het eerst worden uitgereikt. De burgemeester heeft de award omarmd en er zijn werkelijk fondsen gestort om een per twee jaar een jonge burger te belonen.

Wat Johanna niet wist is dat ook zijzelf onderscheiden zou worden. De burgemeester Onno van Veldhuizen had de eer haar te kronen tot ridder in de orde van Oranje Nassau.

'Peter Pan' Johanna blijft Zichzelf

En... ‘Peter Pan’Johanna, de Anne Frank van het Oosten, blijft onder al deze aandacht gewoon zichzelf: 'Kan ik het nog?'